NIK negatywnie oceniła sposób sprawowania opieki nad mieszkańcami DPS dla osób dorosłych z niepełnosprawnościami intelektualnymi oraz przewlekle psychicznie chorych. W domach pomocy społecznej nie przestrzegano niektórych podstawowych praw konstytucyjnych i ustawowych mieszkańców tych placówek.

W połowie skontrolowanych DPS nie zapewniono obsady pielęgniarskiej na każdym dyżurze. Główną przyczyną braków kadrowych były niskie wynagrodzenia. NIK zwraca uwagę, że – mimo braku obowiązku prawnego – wskazane jest zwiększenie zatrudnienia personelu pielęgniarskiego w tego rodzaju placówkach ze względu na bezpieczeństwo podopiecznych i ich prawo do ochrony zdrowia.

Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej podstawowym zadaniem domów pomocy społecznej (DPS) jest zapewnienie dachu nad głową, opieki i wsparcia osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji, z uwzględnieniem ich praw, w szczególności prawa do wolności, intymności, godności i poczucia bezpieczeństwa. DPS są nadzorowane przez starostę danego powiatu przy współpracy z powiatowym centrum pomocy rodzinie (PCPR).

REKLAMA

zobacz także

Co jakiś czas media donoszą o przypadkach stosowania przez personel DPS przemocy psychicznej i fizycznej wobec swoich podopiecznych.

Między innymi z tego względu Najwyższa Izba Kontroli postanowiła sprawdzić, czy w domach pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi przestrzegane są prawa ich mieszkańców. Kontrolerzy NIK skupili się na wymiarze organizacyjnym, sposobie realizacji usług i sprawowanym nadzorze. Kontrola planowa obejmowała lata 2021-2024 (do 14 czerwca) i została przeprowadzona przez cztery Delegatury NIK: w Gdańsku, Kielcach, Poznaniu i Warszawie.

Nieprawidłowości w domach pomocy społecznej

Dyrektorzy skontrolowanych DPS nie zapewnili mieszkańcom przestrzegania niektórych podstawowych praw, o których mowa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i w ustawie o pomocy społecznej. Do najistotniejszych naruszanych praw należały: prawo do wolności, nietykalności osobistej, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, intymności i godności.

Zgodnie z założeniami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi jest dopuszczalne w określonych okolicznościach, np. kiedy zachowanie takiej osoby zagraża zdrowiu lub życiu własnemu lub innych osób oraz pod określonymi warunkami, przede wszystkim z polecenia i pod nadzorem lekarza psychiatry.

Kontrolerzy NIK wykazali w sumie 44 zarejestrowane przypadki przymusu bezpośredniego w ośmiu z 15 kontrolowanych domów pomocy społecznej. We wszystkich tych placówkach przymus bezpośredni stosowano niezgodnie z ustawowymi zasadami.

Najczęściej naruszenia w tym obszarze dotyczyły błędów formalnych, ale stwierdzono też nierzetelne dokumentowanie lub nieinformowanie o stosowanych środkach przymusu lekarza psychiatry, który powinien ocenić zasadność ich wdrożenia. W jednym DPS stwierdzono cztery przypadki rażącego naruszenia przepisów dotyczących stosowania przymusu bezpośredniego w formie izolacji, w skrajnym przypadku trwającej 15 godzin. Tymczasem w świetle prawa przedłużenie przymusu bezpośredniego powyżej 8 godzin jest dopuszczalne wyłącznie w warunkach szpitalnych.

Dyrektorzy czterech DPS niezgodnie z obowiązującymi przepisami ograniczali mieszkańcom możliwość samodzielnego opuszczania domu. Ustawa o pomocy społecznej przewiduje takie ograniczenie w sytuacji, gdy brak opieki zagraża życiu lub zdrowiu podopiecznego, wyłącznie na podstawie zaświadczenia lekarskiego, ważnego przez okres maksymalnie 6 miesięcy.

W niektórych domach stosowano rozwiązania naruszające wolność, bezpieczeństwo i nietykalność osobistą mieszkańców. Np. pracownicy ochrony na prośbę personelu wykonywali czynności, do których nie mieli uprawnień (np. przeszukanie, pomoc przy podaniu zastrzyku czy myciu mieszkańca) lub podejmowali interwencje w przypadku agresywnych zachowań podopiecznych. Z kolei w jednym DPS dyrektor dopuścił możliwość użycia obezwładniającego gazu pieprzowego wobec mieszkańców, zlecając jego zakup. Jednocześnie w tej placówce obowiązywała procedura dopuszczająca użycie gazu przez personel domu w ramach samoobrony. Takie postępowanie nie miało podstawy prawnej i w ocenie Izby mogło negatywnie wpływać na poczucie bezpieczeństwa podopiecznych.

Tylko w 3 z 15 kontrolowanych DPS potwierdzono, że personel prawidłowo prowadził farmakoterapię. W dwóch domach kontrola wykazała nieprawidłowości, z tego w jednym stwarzały one zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia mieszkańców. Np. w jednym z domów od stycznia do września 2022 roku mieszkance czterokrotnie podano zastrzyki antykoncepcyjne, mimo braku takiego zlecenia w dokumentacji medycznej. W innym domu dwojgu mieszkańcom podawano lek przeciwpsychotyczny w dawce niższej niż zlecona przez lekarza psychiatrę. Aż w 11 domach (73% kontrolowanych DPS) nie dokumentowano podania każdej dawki leków doustnych, a dokumentacja była rozproszona. W związku z tym nie można było ustalić, czy prawidłowo stosowano zamienniki leków lub wdrażano zmianę leczenia. Poza tym taka sytuacja uniemożliwiała ocenę skuteczności farmakoterapii i negatywnie wpływała na bezpieczeństwo mieszkańców.

Nieprawidłowości dotyczące podawania leków to tylko jeden z obszarów, w których NIK stwierdziła potencjalne zagrożenie życia lub zdrowia mieszkańców domów pomocy społecznej. Po ujawnieniu przez kontrolerów NIK nieprawidłowości w pięciu domach Izba skierowała do dyrektorów DPS zawiadomienia w tej sprawie. W jednym z nich podopieczna mieszkała w pokoju, który podlegał stałemu monitoringowi. W drugim nie zrealizowano zlecenia lekarza specjalisty, co uniemożliwiło podjęcie decyzji, czy podopieczna powinna zostać poddana operacji. W pozostałych domach kontrola NIK ujawniła m.in. niesprawny system przyzywowo-alarmowy, niezabezpieczony zbiornik wodny, luźno zwisające przewody elektryczne w pokojach oraz znajdujące się przed budynkiem narzędzia.

W sześciu z siedmiu DPS, w przypadku 26 z 29 całkowicie ubezwłasnowolnionych mieszkanek, którym podawano środki antykoncepcyjne, nie uzyskano zgody sądu opiekuńczego. Takie postępowanie stanowiło naruszenie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Większość skontrolowanych placówek nie była w pełni dostosowana do potrzeb osób z niepełnosprawnościami: np. winda była zepsuta lub nie było jej wcale, w łazienkach nie zamontowano pochwytów, a w 40% DPS system przyzywowo-alarmowy nie działał lub nie był dostępny dla wszystkich. Ponadto niemal w połowie domów nie stworzono warunków zapewniających poczucie intymności lub godności: w kabinach prysznicowych brakowało zasłon, łazienek było za mało, a pokoje były za ciasne lub przepełnione.

Nie w pełni transparentne były wydatki dokonywane przez pracowników 10 z 15 DPS, którzy jednocześnie pełnili funkcję przedstawicieli prawnych ubezwłasnowolnionych mieszkańców. Sąd nie wymagał od nich przedkładania szczegółowych rozliczeń czy dowodów zakupu, a sami pracownicy ich nie gromadzili. W efekcie nie można było sprawdzić, czy osoby te wydatkowały środki podopiecznych wyłącznie na ich potrzeby. Co najmniej w dwóch domach ze środków mieszkańców pracownicy robili zakupy, które powinny zostać sfinansowane przez DPS, w tym m.in. usługi malowania pokoju czy akcesoria łazienkowe.

Aż 9 z 13 jednostek prowadzących konta depozytowe dla mieszkańców nieprawidłowo zagospodarowało środki finansowe pozostałe po zmarłych mieszkańcach. W konsekwencji przechowywana na kontach DPS kwota przekraczająca 4,6 mln zł nie została przekazana osobom uprawnionym (spadkobiercom) ani przeniesiona na rzecz Skarbu Państwa. W jednym przypadku depozyty po zmarłych mieszkańcach w łącznej kwocie ponad 66 tys. zł wypłacono osobom nieuprawnionym.

W żadnym z kontrolowanych DPS nie zapewniono cyklicznych badań stanu zdrowia psychicznego mieszkańców, które uzasadniałyby ich dalszy pobyt w DPS. Było to istotne ograniczenie prawa do wolności, zwłaszcza tych mieszkańców, którzy do DPS trafili nie z własnej woli, ale na mocy orzeczenia lub za zgodą sądu, albo na wniosek innych uprawnionych osób. W badanej próbie 84 spraw, w przypadku 85% osób o ich przyjęcie wnioskowali członkowie rodzin, kierownicy ośrodków pomocy społecznej czy dyrektorzy szpitali psychiatrycznych.

W połowie jednostek na części dyżurów brakowało pielęgniarek, co uniemożliwiało podanie – w razie potrzeby – leków lub zastrzyków oraz ewentualne zastosowanie środków przymusu bezpośredniego. W jednym z tych DPS stwierdzono liczne przypadki pełnienia jednoosobowych dyżurów, zwłaszcza nocnych. NIK podkreśla, że jedna osoba nie była w stanie zapewnić mieszkańcom domu efektywnej opieki.

REKLAMA

Czas oczekiwania na przyjęcie do domu pomocy społecznej był zróżnicowany, jednak w większości przypadków zbyt długi. W okresie objętym kontrolą od złożenia wniosku lub wydania prawomocnego orzeczenia sądu opiekuńczego do dnia przyjęcia do DPS trzeba było czekać od 28 dni do ponad 6,5 roku.

Kontrola wykazała, że nadzór dziesięciu skontrolowanych powiatowych centrów pomocy rodzinie nad działalnością DPS nie zawsze był prawidłowy i nie zapobiegał naruszaniu praw mieszkańców. Nie wszystkie centra prowadziły listy oczekujących na umieszczenie w domu. Dwa PCPR nie prowadziły żadnych kontroli w obszarze przestrzegania praw mieszkańców DPS, a działania kontrolne podejmowane przez pozostałe osiem PCPR nie były wystarczające.

Wnioski de lege ferenda

Do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej:

o przygotowanie projektu nowelizacji ustawy o pomocy społecznej w celu wprowadzenia zmian polegających na:

prawnym uregulowaniu statusu pracowników samorządowych zatrudnionych w DPS na stanowiskach pielęgniarki i opiekuna medycznego oraz wprowadzeniu zasad dokumentowania świadczonych przez nich usług w celu zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańców i możliwości monitorowania skuteczności zleconej farmakoterapii;
określeniu warunków przeprowadzania audytu DPS dla osób z zaburzeniami psychicznymi w zakresie wskazań do pobytu osób w nich przebywających, z uwzględnieniem możliwości ich powrotu do społeczności lokalnej, w sposób zapewniający jego transparentność i niezależność, przez określenie kto, kiedy i z jaką częstotliwością przeprowadza te działania;
określeniu zasad wydatkowania środków finansowych należących do mieszkańców DPS i ich dokumentowania, w szczególności przez pracowników DPS będących przedstawicielami ustawowymi mieszkańców ubezwłasnowolnionych.

Do Ministra Sprawiedliwości:

o określenie w ustawie z dnia 18 października 2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów kwoty, w przypadku której depozyt po zmarłym, którego następcy prawni nie są znani lub nie są zainteresowani dziedziczeniem, ze względu na zachowanie reguł gospodarności i ekonomikę postępowania, automatycznie przechodzi na rzecz Skarbu Państwa.

Pozostałe wnioski

Do wojewodów:

o zwiększenie nadzoru nad standardem jakości usług świadczonych przez DPS dla osób przewlekle psychicznie chorych oraz dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów związanych z przestrzeganiem praw mieszkańców w kontekście ich bezpieczeństwa.

Do starostów:

o zwiększenie nadzoru nad działalnością PCPR oraz DPS dla osób przewlekle psychicznie chorych i dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie w obszarach związanych z przestrzeganiem praw mieszkańców.

Źródło: NIK. Fot. Pixabay.com

Porażający raport. Człowiek w DPS nie jest człowiekiem?